વેનિસની કરુણ પ્રેમગાથા – મારિયા વેંડ્રામિન અને જકો
વેનિસનું નામ સાંભળતાં જ મનમાં એક અનોખું દ્રશ્ય ઉભું થાય છે – પાણી પર તરતું શહેર, સાંજના કેનાલોમાં ઝળહળતા દીવાનાં પ્રકાશ, પથ્થરના પુલો અને ગોંડોલાની હળવી હિલચાલ. પરંતુ આ સુંદરતા પાછળ એક એવું ઇતિહાસ પણ વસેલું છે જેમાં પ્રેમ, રાજકારણ અને કરુણ અંતની કથાઓ છુપાયેલી છે. એમાંની જ એક છે – મારિયા વેંડ્રામિન અને જકોપો ફોસકારીની પ્રેમકથા, જે વાસ્તવિક છે અને 15મી સદીના વેનિસના ઈતિહાસમાં એક દુઃખદ અધ્યાય સમાન છે.
15મી સદીમાં વેનિસ એ યુરોપનું સૌથી શક્તિશાળી સમુદ્રી ગણરાજ્ય હતું. અહીંનો વેપાર વિશ્વપ્રસિદ્ધ હતો અને રાજકીય ગૃહો (families) વચ્ચે સત્તા માટે હંમેશા ખેંચતાણ ચાલતી. ફોસકારી પરિવાર વેનિસના સૌથી પ્રભાવશાળી પરિવારોમાંનો હતો. તેનો વડો ફ્રાન્સેસ્કો ફોસકારી, 1423 થી 1457 સુધી વેનિસનો ડોજ (શાસક) રહ્યો.
ડોજનું સ્થાન માત્ર સત્તાનું નહીં, પરંતુ માન, ગૌરવ અને કડક નિયમોની ફરજનું પણ પ્રતિક હતું. બીજી બાજુ, વેંડ્રામિન પરિવાર પણ શહેરમાં એક અગત્યનો વેપારી અને રાજકીય પરિવાર હતો. આ બંને ઘરોની વચ્ચેના સંબંધોએ જ એક અનોખી પ્રેમકથા જન્માવી.
જકોપો ફોસકારી, ડોજ ફ્રાન્સેસ્કોનો પુત્ર, યુવાન અને આકર્ષક સ્વભાવનો હતો. તેની આંખોમાં સ્વપ્નો અને હૃદયમાં ઉલ્લાસ હતો. એક રાજકીય સમારંભ દરમિયાન તેની મુલાકાત થઈ મારિયા વેંડ્રામિન સાથે. મારિયા સુંદર, શિક્ષિત અને સંસ્કારી યુવતી હતી. એ ક્ષણ જાણે કાલજઈ બની ગઈ – એક નજરે બંનેના દિલોને એક અદૃશ્ય બંધન બાંધી દીધું.
સમય જતાં તેમની ગુપ્ત મુલાકાતો શરૂ થઈ. વેનિસના પુલો, સાંજના કેનાલો અને ગોંડોલાની સફરો તેમના પ્રેમના સાક્ષી બન્યા. એ સમયના સમાજમાં લગ્ન મોટાભાગે રાજકીય કે વેપારી લાભ માટે જ થતા. પ્રેમ માટે સંબંધ બાંધવો અશક્ય સમાન ગણાતો. છતાંયે, મારિયા અને જકોપોએ સમાજના બંધનોને અવગણીને એકબીજાને પોતાના દિલથી સ્વીકારી લીધા.
વેનિસના રાજકારણમાં કાવતરાં, દ્રોહ અને સત્તાની લાલસા હંમેશા ઉકળતી. જકોપો ફોસકારી પોતાના પિતાની છાયામાં હોવા છતાં અનેક દુશ્મનોનો ભોગ બન્યો. તેના વિરુદ્ધ અનેક વખત કાવતરાં રચાયા. તેને દેશદ્રોહ અને ભ્રષ્ટાચારના આરોપો લગાવાયા.
ડોજ ફ્રાન્સેસ્કો પોતાના પુત્રને બચાવવા માગતો હતો, પરંતુ એક તરફ કાયદાની કડકાઈ અને બીજી તરફ પોતાના શત્રુઓની ચાળોએ તેને મજબૂર કરી દીધો. જકોપો પર દેશ છોડવાનો હુકમ થયો – તેને ક્રેટ ટાપુ પર નિર્વાસિત કરવામાં આવ્યો.
મારિયા માટે આ સમાચાર વીજળી સમાન હતા. જે પ્રેમ વેનિસની ગલીઓમાં ખીલી ઉઠ્યો હતો, તે હવે અંતર અને કાયદાના બંધનમાં બંધાયો. છતાંયે મારિયા દ્રઢ રહી. તેણે પોતાના પ્રેમીને પત્રો લખ્યા, દૂત મારફતે સંદેશા મોકલ્યા.
જકોપો માટે નિર્વાસન અસહ્ય હતું. પોતાના પ્રેમથી દૂર રહેવું, વતનથી દૂર રહેવું – એ બંને દુઃખોએ તેને તોડી નાખ્યો. મારિયાના પત્રો જ તેની એકમાત્ર સાંત્વના બન્યા.
થોડા વર્ષો બાદ, રાજકીય પરિસ્થિતિ બદલાતાં જકોપોને વેનિસ પરત બોલાવવામાં આવ્યો. મારિયા અને જકોપો ફરી મળ્યા, અને એક ક્ષણ માટે લાગ્યું કે દુઃખદ દિવસો પૂરા થઈ ગયા. પરંતુ વેનિસના શત્રુઓએ તેને ફરીથી નિશાન બનાવ્યો. નવા આરોપો હેઠળ તેને ફરી સજા ફટકારવામાં આવી – આ વખત વધુ કઠિન.
જકોપોને ફરીથી નિર્વાસિત કરાયો. આ વાર તેને પોતાના ભવિષ્યની કોઈ આશા રહી નહોતી. પિતા – ડોજ ફ્રાન્સેસ્કો – પોતાના પુત્રને પ્રેમ કરતો હોવા છતાં, ન્યાયની કડકાઈ સામે નમાવું પડ્યું. આ ઘટના ડોજ માટે પણ અત્યંત દુઃખદ હતી.
નિર્વાસનમાં જકોપોનું આરોગ્ય તૂટી ગયું. પોતાના પ્રેમથી દૂર રહેવાની વ્યથા, રાજકીય દગો અને જીવનની નિરાશાએ તેને અંતે મૃત્યુના દ્વારે પહોંચાડી દીધો. 1457માં, જકોપો ફોસકારીએ અંતિમ શ્વાસ લીધા.
જ્યારે આ સમાચાર મારિયા સુધી પહોંચ્યા, ત્યારે તેના જીવનનો રંગ ફીકો પડી ગયો. તે જીવનભર સફેદ વસ્ત્રોમાં રહી, અને ક્યારેય અન્ય કોઈ સાથે સંબંધ બાંધ્યો નહીં. કહેવામાં આવે છે કે મારિયા પોતાના પ્રેમને યાદ કરતાં આખી જીંદગી એકાંતમાં વિતાવતી રહી.
જકોપોના મૃત્યુ બાદ, ડોજ ફ્રાન્સેસ્કો ફોસકારી પોતે પણ તૂટી પડ્યો. એક પિતા તરીકે તેનું હૃદય રડી રહ્યું હતું, પરંતુ એક શાસક તરીકે તેને કાયદાનું પાલન કરવું પડ્યું હતું. અંતે, 1457માં, વેનિસની મહાસભાએ તેને પણ પદ પરથી હટાવી દીધો. થોડા જ દિવસો બાદ, એ પણ મૃત્યુ પામ્યો.
ફોસકારી પરિવારનો આ દુઃખદ અંત વેનિસના ઈતિહાસમાં હંમેશા યાદ રાખવામાં આવ્યો છે.
મારિયા અને જકોપોની કથા માત્ર બે દિલોની કથા નથી; એ તો વેનિસના ઇતિહાસનો પ્રતિબિંબ છે.
રાજકારણ સામે પ્રેમ હાર્યો.
પિતાની ફરજ સામે પુત્રનું જીવન ગુમાયું.
પ્રેમીકા જીવનભર વિયોગમાં જીવી.
આ કથાએ વેનિસને શીખવ્યું કે પ્રેમ ક્યારેક સત્તા અને કાયદાની કડકાઈ સામે લાચાર થઈ જાય છે, પરંતુ તેની યાદ અમર બની રહે છે.
વેનિસમાં આજે પણ પાલાઝો ફોસકારી અને અનેક ઐતિહાસિક સ્થળો છે, જ્યાં આ પરિવારનો ઇતિહાસ જીવંત લાગે છે. પ્રવાસીઓ જ્યારે રિયાલ્ટો પુલ પરથી પસાર થાય છે, ત્યારે સ્થાનિક લોકો આજે પણ કહે છે કે રાત્રે ક્યારેક મારિયાની આત્મા પુલ પર ફરતી જોવા મળે છે – પોતાના ગુમાયેલા પ્રેમને શોધતી.
જકોપો અને મારિયાનું નામ આજે પણ વેનિસની ગલીઓમાં પ્રણય અને કરુણ યાદોના પ્રતિક રૂપે ઉચ્ચારાય છે.
મારિયા વેંડ્રામિન અને જકોપો ફોસકારીની આ પ્રેમકથા સાબિત કરે છે કે પ્રેમ માત્ર બે દિલોની વાત નથી, એ સમાજ, રાજકારણ અને પરિસ્થિતિઓ સાથે પણ જોડાય છે.
તેમનો પ્રેમ ભલે મળાપમાં પૂર્ણ ન થયો હોય, પરંતુ તેની કરુણ યાદો અને અમર લાગણીઓ વેનિસના પાણીમાં, તેના પુલોમાં અને તેની હવામાં આજે પણ જીવંત છે.
મનોજ સંતોકી માનસ
(ક્રમશ:)
